Na starej fotografii na pierwszym planie widać dwa rozpędzone auta, z których do kamery machają zadowoleni podróżni. W tle znikająca w oddali wstęga dwupasmowej, betonowej autostrady. Podpis pod zdjęciem: „Szerokim łukiem rozciągają się w krajobrazie jasne wstęgi, ożywiają je radośni podróżujący”. Zdjęcie pochodzi z niemieckiego folderu z 1940 roku, reklamującego autostrady III Rzeszy. Na zamieszczonej dalej mapce zaznaczono też autostradę z Frankfurtu nad Odrą do Poznania. Budowali ją w latach 1940-1942 zatrudnieni w systemie pracy niewolniczej robotnicy przymusowi: Żydzi oraz polscy, francuscy i radzieccy jeńcy wojenni.
Wzdłuż planowanego przebiegu trasy Niemcy założyli 37 „autostradowych” obozów pracy (Autobahnarbeitslager). W sumie trafiło do nich, według różnych szacunków, od 12 do 20 tysięcy osób. W lasach Puszczy Rzepińskiej między Rzepinem i Słubicami zachowały się ślady czterech takich obozów. Te zapomniane miejsca były w ostatnim czasie badane przez archeologów – wykonano ich dokumentację i włączono do ewidencji zabytków jako stanowiska archeologiczne.
Wiadomo, że przy każdym z obozów znajdowały się masowe groby, w których chowano więźniów zmarłych z powodu chorób, głodu, wycieńczenia pracą i brutalnego traktowania. Lokalizacji obozowych cmentarzy na razie nie udało się ustalić. Na zachodnim krańcu ciągnącego się przez Puszczę obozowego pasa, już nad samą Odrą w Świecku znajdują się także pozostałości niemieckiego „Wychowawczego obozu pracy” (Arbeitserziehungslager) Schwetig (Oderblick). To miejsce miało więcej szczęścia do upamiętnienia. Obóz Schwetig jest zaznaczony na wszystkich mapach miejsc pamięci z czasów drugiej wojny, a od 1977 roku na jego terenie stoi pomnik.
Rzepin, obóz Kreuzsee
Obóz istniał od końca 1940 do późnego lata 1943 roku. Był przewidziany na 360 więźniów. Przebywali w nim wyłącznie Żydzi. Znajdowało się tutaj 5 baraków grupowych, 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro), 1 barak sanitarny, latryna oraz 2 inne budynki. Komendantem był Unterführer Perl, podkomendantem Galias. Od 1942 roku obóz służył jako Zbiorczy Obóz dla Chorych i Umierających dla więźniów żydowskich ze wszystkich obozów pracy w Brandenburgii. Relacje ocalałych mówią o dużej liczbie zmarłych, która wynosiła od jednego-dwóch dziennie do kilkuset w ciągu kilku miesięcy. Jeden z ocalałych więźniów wspomina o zagazowywaniu na terenie obozu Kreuzsee chorych i niezdolnych do pracy Żydów, które miało odbywać się w samochodzie ze specjalną kabiną. Autor relacji łączył to wydarzenie z epidemią tyfusu plamistego.
Na miejscu obozu zachowały się betonowo-ceglane fundamenty, zarysy ziemne i regularne zagłębienia w miejscu budynków obozowych oraz luźny gruz (cegły, fragmenty betonu). W 2019 roku teren obozu został włączony do ewidencji zabytków archeologicznych (stanowisko Rzepin 27, AZP 53-08/29).
Fragment relacji ocalałego więźnia:
„Gdy przybyliśmy do obozu Kreuze (sic!) było już tam 400 więźniów, wszyscy chorzy. Snuli się po obozie jak umarli. Miało się wrażenie, że już dawno temu umarli, tylko że zapomniano ich pochować. Jedzenie było okropne. Otrzymywaliśmy 12 g (sic! Prawdopodobnie dekagram. MD) chleba i trochę zupy zawierającej liście i piasek. Strasznie głodowaliśmy. Warunki sanitarne nie były złe. Mieliśmy prycze i koce, była łaźnia, mogliśmy myć ręce i całe ciało. Niemieccy cywile pilnowali nas podczas pracy. Bili nas niemiłosiernie. Wszędzie mieliśmy rany.” (cyt. i wtrącenia za: Diefenbach, Maćkowiak 2017, s. 63).
Rzepin, obóz Reppen
Obóz istniał od końca 1940 do (prawdopodobnie) lata 1942 roku. Był przewidziany na 216 więźniów. Przebywali w nim wyłącznie Żydzi. Były tu 3 baraki grupowe, 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro), 1 barak sanitarny, latryna oraz 2 inne budynki. Komendantem był Unterführer Müller, podkomendantem Elias.
Na terenie dawnego obozu zachowały się betonowo-ceglane fundamenty, zarysy ziemne i regularne zagłębienia w miejscu budynków obozowych oraz luźny gruz (cegły, fragmenty betonu).
Gajec, obóz Neuendorfer Gestell
Obóz istniał być może od października 1940 roku, a z pewnością od przełomu lat 1941/1942, prawdopodobnie do końca wojny. Był przewidziany na 216 więźniów. Przebywali w nim najpierw więźniowie polscy (jeńcy wojenni), a najpóźniej od stycznia 1942 roku także radzieccy. Na jego terenie znajdowały się 3 baraki grupowe, 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro), 1 barak sanitarny, latryna oraz 1 inny budynek. Komendantem był Unterführer Müler, podkomendantem Weber. Ze względu na wysoką śmiertelność więźniów obóz dysponował własnym cmentarzem, którego lokalizacja pozostaje nieznana.
Na miejscu obozu zachowały się zarysy ziemne i regularne zagłębienia w miejscu budynków obozowych, betonowo-ceglane fundamenty niewielkiego, prostokątnego budynku z piwnicą, betonowy sześcienny postument (być może fundament), luźny gruz (cegły, fragmenty betonu) oraz drobne elementy metalowe (śruby, zawiasy, okucia). W 2019 roku teren obozu został włączony do ewidencji zabytków archeologicznych (stanowisko Gajec 27, AZP 53-06/31).
Świecko, obóz Grundheide
Obóz istniał być może od października 1940 roku, a z pewnością od przełomu lat 1941/1942, prawdopodobnie do końca wojny. Był przewidziany na 288 więźniów. Na początku przebywali w nim więźniowie polscy (jeńcy wojenni), a najpóźniej od stycznia 1942 roku także radzieccy. Obóz miał 3 baraki grupowe, 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro), 1 barak sanitarny, latryna oraz 1 inny budynek. Komendantem był Unterführer Müller II. Ze względu na wysoką śmiertelność więźniów obóz dysponował własnym cmentarzem, którego lokalizacja pozostaje nieznana. Po wojnie obóz wykorzystywało prawdopodobnie NKWD do przetrzymywania jeńców niemieckich.
Podczas sporządzania opisu (wiosna 2024 r.) teren obozu był częściowo wylesiony w wyniku prowadzonych prac gospodarczych. Jego północno-zachodnią część zaorano, cześć południowo-wschodnią porastał młodnik. W centralnym miejscu zachowały się ślady budynków: prostokątna, betonowo-ceglana płyta oraz regularne, czworoboczne wyniesienie ziemne z luźnym gruzem ceglanym.
Pomimo częściowego zaorania nadal czytelny jest przebieg podwójnej linii ogrodzenia obozu. Wyznaczają go pozostałości przewróconych betonowych słupów z fragmentami drutu kolczastego oraz betonowo-ceglane filary w miejscu dawnych bram wjazdowych (środkowa część północno-zachodniej linii ogrodzenia oraz narożnik wschodni). W północnym, południowym i zachodnim narożniku ogrodzenia widoczne są wykopy o regularnym kształcie, które mogą być pozostałością podstaw wież strażniczych. Od strony północno-zachodniej znajdują się pozostałości obiektów wybudowanych w okresie funkcjonowania obozu po 1945 roku: ruiny parterowego budynku ceglanego, filar bramy wjazdowej i betonowe słupy ogrodzenia. W 2019 roku teren obozu został włączony do ewidencji zabytków archeologicznych (stanowisko Świecko 15, AZP 53-06/30).
Świecko, obóz pracy przymusowej Schwetig (Oderblick)
„Wychowawczy obóz pracy” (Arbeitserziehungslager) Schwetig istniał od października 1940 roku do 31 stycznia 1945 roku. Był przewidziany dla 360 osadzonych. W pierwszym okresie funkcjonowania (do około 1943 roku) więziono tu robotników przymusowych z krajów okupowanych przez Niemcy, pracujących na terenie frankfurckiej rejencji rządowej i poddawanych w obozie „procedurom wychowawczym”. Największą grupę stanowili wśród nich Polacy.
Najpóźniej w czerwcu 1944 roku w obozie uruchomiono Rozszerzone Więzienie Policyjne. Oprócz zagranicznych robotników przymusowych trafiali do niego także więźniowie policyjni różnego rodzaju. Więziono tutaj między innymi Ralfa Dahrendorfa (1929-2009), po wojnie znanego niemieckiego socjologa, politologa i polityka.
Na terenie obozu znajdowało się 5 baraków grupowych, 1 barak gospodarczy (kuchnia, kantyna, biuro), 2 baraki sanitarne, 4 latryny oraz 3 inne budynki. Komendantem był Unterführer Degner, podkomendantem Güthler.
Po roku 1942 obóz kilka razy powiększano. Z relacji świadków wynika, że był on stale przepełniony. Według szacunków przebywało w nim jednocześnie około 500 więźniów. W sumie mogło przez niego przejść co najmniej 11 500 więźniów. Średni czas pobytu wynosił dwa miesiące. Liczbę ofiar szacuje się od 1500 do 2000 osób, nie licząc więźniów zmarłych w trakcie likwidacji obozu w 1945 roku. Zmarłych i zamordowanych chowano w mogiłach zbiorowych ma obozowym cmentarzu, którego lokalizacja do dzisiaj nie została ustalona.
Likwidacja obozu Schwetig w 1945 roku
Obóz rozwiązano 31 stycznia 1945 roku, bezpośrednio przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Przebywało w nim wówczas około 800 więźniów. Dzień wcześniej dotarło tu około 800 więźniów z obozu Brätz i być może także z Poznania. Chorych i niezdolnych do marszu zamknięto w barakach dla chorych, które oblano benzyną i podpalono. Osoby próbujące uciekać z płonących baraków zastrzelono. Pozostałych więźniów poprowadzono na zachód, mostem przez Odrę we Frankfurcie. Część z nich trafiła do pracy w różnych częściach Niemiec (Frankfurt, Poczdam). 29 więźniów dotarło do obozu koncentracyjnego Buchenwald w Turyngii. Z tej grupy uratował się jeden więzień, który ukrył się na terenie obozu. Pozostałych wyprowadzono w nieznanym kierunku.
Czasy powojenne
W 1969 roku na terenie dawnego Arbeitserziehungslager znajdował się jeszcze betonowy fundament mobilnej, czteroramiennej szubienicy obozowej. Usunięto go wraz z większością oryginalnych śladów obozu w 1977 roku podczas budowy istniejącego obecnie miejsca pamięci. Jego centralnym punktem jest wzniesiony z granitowej kostki pomnik, stylizowany na fragment ściany obozowego baraku z zakratowanym oknem. Umieszczono na nim dwie płyty pamiątkowe. Na płycie z 1977 roku znajduje się napis: „DLA UCZCZENIA PAMIĘCI/ WIĘŹNIÓW OBOZU KARNEGO/ W ŚWIECKU/ KTÓRZY BYLI TORTUROWANI/ I GINĘLI/ Z RĄK HITLEROWSKICH/ FASZYSTÓW/ W LATACH 1940-1945/ SPOŁECZEŃSTWO ZIEMI SŁUBICKIEJ/ MAJ 1977”. Na płycie z 2007 roku widnieją znane nazwiska ofiar obozu. Kilkanaście metrów od pomnika znajduje się ustawiony we wrześniu 2015 roku głaz z tablicą upamiętniającą wspólne polsko-niemieckie blokady marszów neonazistów. W 2019 roku teren obozu włączono do ewidencji zabytków archeologicznych (stanowisko Świecko 14, AZP 53-05/2).
Gdzie to jest?
Dawne niemieckie autostradowe obozy pracy w Puszczy Rzepińskiej znajdują się w pasie biegnącym wzdłuż starej/nowej autostrady między Rzepinem i Słubicami (gminy Rzepin i Słubice, powiat słubicki, województwo lubuskie).
Współrzędne GPS i link do miejsc na mapie portalu Kultura w lesie:
Rzepin, obóz Kreuzsee
GPS: 52.33105, 14.85047
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1731
Rzepin, obóz Reppen
GPS: 52.34024, 14.80039
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1732
Gajec, obóz Neuendorfer Gestell
GPS: 52.33605, 14.70296
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1730
Świecko, obóz Grundheide
GPS: 52.31480, 14.61721
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1771
Świecko, obóz Schwetig (Oderblick)
GPS: 52.31346, 14.58847
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1733
Materiały wykorzystane w artykule
- Opis obozów przygotowano na podstawie: Matthias Diefenbach, Michał Maćkowiak, Praca przymusowa i autostrada między Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem 1940–1945. Niemieckie nazistowskie obozy pracy dla Żydów, sowieckich jeńców wojennych, więźniów policyjnych i innych pracowników przymusowych wzdłuż budowanej Autostrady Rzeszy, Instytut Historii Stosowanej – Społeczeństwo i Nauka w Dialogu we Frankfurcie nad Odrą, Frankfurt nad Odrą – Poznań 2017. Wersja online: https://www.instytut.net/wp-content/uploads/dokumente/Reichsautobahn-Autostrada.pdf [dost. 25.03.2024].
- Karty ewidencyjne obozów pracy, wykonane w 2019 r., dostępne na portalu NID [dost. 26.03.2024]:
- Obóz Kreuzsee: https://zabytek.pl/pl/obiekty/inna-321121
- Obóz Neuendorfer Gestell: https://zabytek.pl/pl/obiekty/inna-592710
- Obóz Grundheide: https://zabytek.pl/pl/obiekty/inna-590698
- Obóz Schwetig: https://zabytek.pl/pl/obiekty/inna-336468
- Świecko (Lager Schwetig): Odnaleziono szczątki 21 osób, artykuł na stronie IPN Poznań, https://poznan.ipn.gov.pl/pl7/aktualnosci/83700,Swiecko-Lager-Schwetig-Odnaleziono-szczatki-21-osob.html [dost. 26.03.2024].