Na przedwojennym zdjęciu lotniczym dawna papiernia Pulverkrug nad rzeką Ilanką w Puszczy Rzepińskiej wygląda jak małe, przemysłowe miasteczko. W dole widać stłoczoną w centrum zabudowę fabryki papieru i celulozy, tartak, piętrowe budynki mieszkalne osiedla fabrycznego. Jest staw i parkowe alejki na jego brzegu, pola uprawne i ogrody, drogi, mosty i kładki na rzece, tory kolejowe. Być może jest tam już również niewidoczny z tej wysokości kamień pamiątkowy, który w 1939 roku ustawiono dla uczczenia 400 lat istnienia papierni.
Początki
Wszystko zaczęło się w pierwszej połowie XVI wieku, w lasach dzisiejszej Puszczy Rzepińskiej, na gruntach wsi Rybocice (niem. Reipzig) należącej wówczas do miasta Frankfurt nad Odrą. W 1539 roku margrabia brandenburski Jan z Kostrzyna rozkazał, aby nad rzeką Ilanką przy trakcie z Frankfurtu do Krosna Odrzańskiego uruchomiono młyn papierniczy. Na początku osadę z młynem określano jako Ratspapiermühle albo Reipziger Papiermühle. Nazwa Pulverkrug pojawiła się po raz pierwszy dopiero w 1744 roku w księdze kościelnej Rybocic. Można przypuszczać, że istniała tu wtedy karczma (Krug), a młyn był wykorzystywany także do produkcji prochu (Pulver, od tego m.in. Sprengpulver – proch strzelniczy).
Czasy świetności
Przez długie dziesięciolecia nad Ilanką produkowano wysokiej jakości papier, który był wykorzystywany na potrzeby frankfurckiego magistratu i uniwersytetu Viadrina. W tamtych czasach papiernia cieszyła się sławą jednej z najlepszych wytwórni papieru na terenie Brandenburgii. Rozwojowi sprzyjały przywileje nadawane przez władców (m.in. 1595 i 1620 r.). Z małego zakładu z 6 robotnikami wyrosła z czasem nowoczesna fabryka zatrudniająca 150 osób.
Papiernia była wielokrotnie niszczona przez pożary. Po raz pierwszy płonęła w roku 1594. W roku 1759 spalili ją podczas wojny siedmioletniej Rosjanie. W roku 1846 wybuchł piąty wielki pożar w jej historii. Za każdym razem była odbudowywana, a po każdej odbudowie stawała się coraz większa.
W 1830 roku papiernia przeszła na stałe w ręce prywatne. W pierwszej połowie XX wieku jej właścicielem był zasłużony dla rozwoju zakładu i osady Alexander Baerwaldt – absolwent frankfurckiego gimnazjum fryderycjańskiego i szkoły papierniczej w Wiedniu. Jego nagrobek znajduje się na dawnym cmentarzu ewangelickim w południowej części osady.
Woda, para, prąd…
Urządzenia papierni w pierwszych stuleciach jej istnienia były napędzane kołami wodnymi (trzy koła wodne i trzy stępy), a papier wytwarzano z odpowiednio przygotowanych szmat. W XIX wieku siłę rzeki zastąpiły maszyny parowe, a po doprowadzeniu prądu w roku 1919 silniki elektryczne. Od roku 1886 zamiast szmat zaczęto stosować papkę drzewną. W XIX i XX wieku w Pulverkrug produkowano także celulozę, papier opakunkowy i papierowe worki. Przy fabryce istniał tartak, ogrody i gospodarstwo rolne. Dla usprawnienia transportu drewna z pobliskich lasów wybudowano konną kolejkę wąskotorową, a w 1909 roku przez Pulverkrug poprowadzono nową kolejową linię wąskotorową z Kunowic do Cybinki. Przy papierni powstała osada fabryczna, która z czasem urosła do znacznych rozmiarów. W 1820 roku miała zaledwie 11 mieszkańców, w roku 1895 już 248, w roku 1933 było ich 296.
Druga wojna i czasy współczesne
Kres istnienia osadzie przyniosła druga wojna światowa. Po zajęciu przez Armię Czerwoną na początku 1945 roku fabryka i osada zostały całkowicie zniszczone. Tym razem nie było już co odbudowywać. Po wojnie ruiny Pulverkrug przemianowano na Rosiejewo i pod taką nazwą miejsce to figuruje obecnie w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych. Lokalnie używana jest także nazwa Prochowiec, która występuje na mapie OSM. W PRNG istnieje też toponim Droga na Prochowiec na określenie drogi leśnej prowadzącej z Rosiejewa przez Maczkowskie Lasy do Maczkowa.
Z dawnej papierni pozostały ruiny. Las na obu brzegach Ilanki pełen jest fragmentów murów i fundamentów oraz gruzu. Największym i najbardziej charakterystycznym obiektem są ruiny dużego silosu, który pomimo zniszczenia nadal robi wielkie wrażenie swoimi rozmiarami. W niektórych miejscach czytelne są zarysy dawnego układu komunikacyjnego oraz zabudowy hydrotechnicznej. Z osady fabrycznej pozostały wypełnione gruzem miejsca po budynkach. Jest też głaz pamiątkowy z 1939 roku i dwa dawne cmentarze ewangelickie.
Głaz pamiątkowy
W 1939 roku w Pulverkrug ustawiono kamień upamiętniający 400 lat istnienia osady. Po drugiej wojnie światowej ważący 6 ton głaz zaginął. Odnaleziono go dopiero w 1997 roku w korycie Ilanki. Został wydobyty z rzeki, ustawiony na dawnym miejscu i uroczyście odsłonięty 22 września 1997 roku. Na nowej tablicy umieszczono okolicznościowy napis w języku niemieckim i polskim.
„TEN PAMIĄTKOWY KAMIEŃ ODSŁONIĘTO/ 1 LISTOPADA 1939 r. Z OKAZJI 400-LECIA/ ISTNIENIA PAPIERNI PULVERKRUG/ W DNIU 22 WRZEŚNIA 1997 ZOSTAŁ ON/ PONOWNIE USTAWIONY WE WSPÓŁPRACY/ WESTERNBERSKIEGO/ OKRĘGU OJCZYŹNIANEGO/ Z WYDZIAŁEM KULTURY/ URZ. WOJ. w GORZOWIE”.
Po drugiej stronie kamienia znajdują się słabo czytelne ślady pierwotnej inskrypcji z 1939 roku. Najlepiej widać ją w pełnym słońcu, w cieniu inskrypcja jest prawie niewidoczna i łatwa do przeoczenia.
Dawne cmentarze ewangelickie
W południowej części Pulverkrug były kiedyś dwa cmentarze ewangelickie. Starszy, założony w połowie XIX wieku, znajdował się na niewielkim wzniesieniu. Dziś jest on otoczony współczesnym drewnianym ogrodzeniem i oznaczony tablicą ustawioną przez Lasy Państwowe (Nadleśnictwo Rzepin). Można na nim odnaleźć nagrobek przedwojennego właściciela fabryki papieru w Pulverkrug Alexandra Baerwaldta (1871-1935). To jedyny nagrobek z czytelną w całości inskrypcją.
Jest też okazały betonowy pomnik z krzyżem i dwoma stelami z pierwszej połowy XX wieku. Na stelach widać ślady po zerwanych napisach i tablicach. W pobliżu leży nagrobek z 1865 roku w kształcie otwartej księgi. Według karty ewidencyjnej z 1989 roku to najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu. Na fotografii z końca XX wieku widać jeszcze czytelną inskrypcję, która obecnie uległa zatarciu.
Cały cmentarz jest niezwykle malowniczy. Rosną na nim stare drzewa (dęby, kasztanowiec), konwalia majowa, barwinek, mahonia i śnieguliczka.
Drugi cmentarz w Pulverkrug założono na początku XX wieku około 200 m na południowy wschód od już istniejącego. Wiosną 2024 roku nie udało się tutaj odnaleźć żadnych śladów mogił ani nagrobków. Przy jego wschodniej granicy (od strony utwardzonej drogi leśnej) leżą pojedyncze cegły i kamienie pochodzące być może z ogrodzenia. O istnieniu cmentarza przypominają stare drzewa (akacje, dęby, kasztanowce) oraz typowa dla takich miejsc roślinność: lilak, konwalia majowa,śnieguliczka i mahonia.
Gdzie to jest?
Opisane miejsca znajdują się w Puszczy Rzepińskiej, w granicach miejscowości Kunice (gm. Słubice, pow. słubicki, woj. lubuskie). Współrzędne GPS i linki do mapy na portalu Kultura w lesie:
Kamień pamiątkowy w nieistniejącej osadzie
GPS: 52.28072, 14.69785
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1726
Ruiny silosu – największy pojedynczy obiekt na terenie dawnej fabryki papieru
GPS: 52.28079, 14.69590
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1735
Dawny cmentarz ewangelicki z poł. XIX wieku
GPS: 52.27909, 14.69783
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1724
Dawny cmentarz ewangelicki z pocz. XX w.
GPS: 52.27781, 14.69939
Mapa: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1725
Materiały wykorzystane w artykule
- Karta ewidencyjna „starego” cmentarza, 1989 rok: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-683256 [dost. 29.07.2024].
- Karta ewidencyjna „nowego” cmentarza, 1997 rok: https://zabytek.pl/pl/obiekty/cmentarz-ewangelicki-682534 [dost. 29.07.2024].
- Opis papierni i osady na Opencaching: https://opencaching.pl/viewcache.php?wp=OP4DBF [dost. 31.07.2024].
- Osada na mapach archiwalnych na portalu Mapy z przeszłością (w menu należy ustawić widoczność wybranej mapy): https://atlas.ihpan.edu.pl/pastmaps/?lon=14.698101&lat=52.279547&z=16 [dost. 19.11.2024].
- Karl-Heinz Schneider, Zapomniane Rosiejewo (Pulverkrug) – 400 lat produkcji papieru na brzegu rzeki Ilanki (Eilang), w: Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 4, 1997, s. 411-414.
- Stemple pocztowe z Pulverkrug: https://www.stampsx.com/ratgeber/stempel-datenbank.php?stempelsuche_ort=PULVERKRUG
- Sternberg und Ostpreussen, https://www.gca.ch/orte_n-r/253/index.html [dost. 27.03.2024].
- Studium krajobrazu kulturowego gminy Słubice, Szczecin 2008, załącznik nr 5 do Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Słubice z 2021 r. 354-358, https://bip.slubice.pl/?a=16057 [dost. 27.03.2024].
- Wyprawa do Pulverkrug / Prochowiec. Część I. „Młyn prochowy i fabryka papieru”, https://iloveslubice.pl/2021/06/07/wyprawa-do-pulverkrug-prochowiec-czesc-i-mlyn-prochowy-i-fabryka-papieru/ [dost. 27.03.2024].
- Wyprawa do Pulverkrug / Prochowiec. Część II. „Fabryka papieru – silos”, https://iloveslubice.pl/2021/06/08/wyprawa-do-pulverkrug-prochowiec-czesc-ii-fabryka-papieru-silos/ [dost. 27.03.2024].
- Wyprawa do Pulverkrug / Prochowiec Część III „Fabryka papieru – wieś i cmentarz”, https://iloveslubice.pl/2021/06/10/wyprawa-do-pulverkrug-prochowiec-czesc-iii-fabryka-papieru-wies-i-cmentarz/ [dost. 27.03.2024].
- Zamki lubuskie: https://zamkilubuskie.pl/rosiejewopulverkrug/ [dost. 27.03.2024].