Osada leży na skraju bagien. Na starych mapach są one opisywane są jako Wielka Gołaznia, die grosse Blänke albo po prostu Bagno. Pod koniec XIX wieku zaczęto tu wydobywać torf. To wtedy na północnym skraju mokradeł powstał folwark Chlebowo, po niemiecku Remberg. Po nim i po istniejącym tutaj po wojnie PGR pozostało kilka ceglanych budynków. Jest też dwór z początku XX wieku, przebudowany po wojnie na potrzeby ośrodka kolonijnego. Wciąż okazale prezentują się jego szerokie, reprezentacyjne schody. Na fotografii z 1968 roku stoi na nich grupka małych kolonistów. W tle, nad wejściem widać transparent z napisem „Kolonia ziem zachodnich”, obok na ścianie tablica urzędowa. Tablica wciąż tam jest. Nie wiadomo, czy ta sama, raczej jedna z późniejszych. Chybocze się na wietrze cicho pobrzękując, zawieszona na jednym, ostatnim gwoździu…
Początki
Osada została założona w XIX wieku jako folwark w majątku Ludomy należącym do rodziny Lipskich, być może na miejscu wcześniejszej osady pracowników leśnych. Powstała na północnym skraju mokradeł, na terenie których od końca XIX aż do drugiej połowy XX wieku prowadzono systematyczną eksploatację torfu. Wydobyty torf przewożono wagonikami szynowymi do folwarku, gdzie był obrabiany i przygotowywany do sprzedaży.
Pod koniec XIX wieku w osadzie istniały już murowane zabudowania folwarczne oraz oficyna z mieszkaniem zarządcy/dzierżawcy folwarku. Około 1880 roku Chlebowo (w tamtym czasie niem. Remberg) przeszło w ręce niemieckich właścicieli, najpierw F. von Nathussiusa, a następnie barona Königmanna. Ten drugi wybudował w latach 1907-1912 dwór usytuowany na wzgórzu parkowym na południe od istniejących zabudowań folwarcznych.
Między wojnami
W 1921 roku właścicielem folwarku został starosta poznański Józef Głowiński, który rozwinął w Chlebowie produkcję ściółki torfowej i torfu opałowego oraz założył niewielką wytwórnię obsadek do stalówek. W 1926 roku folwark zajmował powierzchnię blisko 470 ha. Po śmierci Józefa Głowińskiego w 1936 roku majątkiem zarządzała wdowa Maria Głowińska. Podczas II wojny światowej kierowali nim wyznaczeni przez władze okupacyjne Niemcy (najdłużej urzędującym zarządcą niemieckim był Hans Hayer).
Po drugiej wojnie
Po wojnie Chlebowo zostało przejęte przez skarb państwa. Jego grunty jeszcze w 1945 roku rozparcelowano pomiędzy rolników, którzy jednak wkrótce zaczęli je zwracać ze względu na słabą jakość gleby. Ostatecznie grunty i zabudowę folwarczną włączono do PGR Orłowo, natomiast dwór wraz z parkiem przekazano Związkowi Gospodarczemu Spółdzielni „Społem”. Ten przeznaczył budynek na siedzibę administracji i mieszkania pracowników Zakładów Eksploatacji Torfu i Ściółki Torfowej w Chlebowie.
W latach 60. XX wieku dwór zaadaptowano najpierw na ośrodek szkoleniowy, a następnie ośrodek kolonijny dla dzieci pracowników Wielkopolskiej Fabryki Mebli i Wyposażeń Wnętrz w Obornikach oraz Pilskich Fabryk Mebli w Trzciance.
Chlebowo dziś
Od lat 90. XX wieku dwór stanowi własność prywatną. Jego obecny wygląd jest wynikiem rozbudowy przeprowadzonej w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia w związku z adaptacją na ośrodek kolonijny. Pierwotnie dwór posiadał bardziej zwartą bryłę i nakrywał go w całości mansardowy dach. Charakterystycznym elementem budowli są szerokie, wachlarzowe schody przed ryzalitem głównej fasady. W parku otaczającym dwór znajduje się basen – pozostałość z czasów ośrodka kolonijnego.
Na północ od dworu znajdują się dawne zabudowania folwarczne: oficyna, chlewnia i dom zarządcy (obecnie własność prywatna), budynek dawnej elektrowni/tartaku (ruiny) i dawna kuźnia (obecnie kwatera myśliwska). Na miejscu nieistniejącej obory stoi powojenny, obecnie nieużytkowany budynek dawnego PGR.
Park dworski w Chlebowie jest wpisany do rejestru zabytków (dec. 459-A z 11.10.1983 r.).
Bagno Chlebowo
Bagno Chlebowo jest największym torfowiskiem na terenie Wielkopolski (ok. 300 ha pow.). Pozostałością po prowadzonym do drugiej połowy XX wieku wydobyciu torfu jest gęsta sieć dołów potorfowych w centralnej i wschodniej części obszaru. W 1959 roku fragment torfowiska nietknięty wcześniej przez wydobycie objęto ochroną jako rezerwat przyrody. Od 2008 roku znaczna część torfowiska należy do sieci Natura 2000 (obszar Natura 2000 „Bagno Chlebowo”).
Gdzie to jest?
Osada Chlebowo znajduje się we wschodniej części Puszczy Noteckiej, w gminie Ryczywół (pow. obornicki, woj. wielkopolskie). Bagno Chlebowo rozciąga się na południe od osady, jest tu rezerwat przyrody i obszar Natura 2000.
Współrzędne GPS osady: 52.74956 16.76616
Link do mapy na portalu Kultura w lesie: https://www.kulturawlesie.pl/mmp/fullscreen/1/?marker=1644
Materiały wykorzystane w artykule
- Henryk Wojtysiak, Chlebowo osada leśna za Lipą, artykuł online na stronie Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy Oborniki: https://rzeki-czasu.pl/kolekcja/209/chlebowo-osada-lesna-za-lipa [dost. 2.09.2024].
- Anna Wełnicka, Paweł Czyż, Paweł Rutkowski, Bagno Chlebowo na tle źródeł historycznych, w: Studia i Materiały Ośrodka Kultury Leśnej 14, 2015, s. 317-328. Online: https://www.researchgate.net/publication/353915427_BAGNO_CHLEBOWO_NA_TLE_ZRODEL_HISTORYCZNYCH [dost. 2.09.2024].
- Karty ewidencyjne obiektów:
- dwór: https://zabytek.pl/pl/obiekty/dwor-815072
- park dworski: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-248915
- oficyna: https://zabytek.pl/pl/obiekty/oficyna-815074
- kuźnia: https://zabytek.pl/pl/obiekty/kuznia,-ob.-magazyn-815351
- czworak, ob. nieistniejący: https://zabytek.pl/pl/obiekty/czworak,-ob.-dom-nr-2-814661
- stajnia, obecnie nieistniejąca: https://zabytek.pl/pl/obiekty/stajnia,-ob.-budynek-wie-815075
- Messtischblatt 1:25 000, arkusz 3266 Polajewo, 1892, http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25.
- Szczegółowa mapa topograficzna Polski WIG 1:25 000, arkusz P37-S23-I Połajewo, 1934, http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=WIG25,
- Mapy historyczne opisywanego obszaru na portalu Mapy z przeszłością: https://atlas.ihpan.edu.pl/pastmaps/?lon=16.744021&lat=52.735678&z=14.4 [dost. 27.09.2024].
- Mapa Gaula/Raczyńskiego 1:125 000, 1807-1812, https://atlas.ihpan.edu.pl/gaul/pl/ [dost. 27.09.2024].
- Messtischblatt 1:25 000, arkusz 3266 (1713) Polajewo, 1892 r., http://igrek.amzp.pl/mapindex.php?cat=TK25.