Nadleśnictwo Olkusz, militaria

Na naszej stronie pojawiło się blisko trzydzieści miejsc związanych z wojskowością – od średniowiecznych zamków i reliktów fortyfikacji, przez pozostałości dawnych posterunków na granicy zaboru rosyjskiego i austriackiego, umocnienia ziemne oraz budowle obronne z czasów pierwszej i drugiej wojny światowej, aż po opuszczone tereny dawnych jednostek wojskowych z drugiej połowy XX wieku (na fotografii-ruiny zamku w Smoleniu).

Najstarsze obiekty militarne na terenie lasów olkuskich położone są w północno-wschodniej części dzisiejszego Nadleśnictwa Olkusz. Koło Udorza znajdują się skromne pozostałości jednego z najbardziej tajemniczych zamków jurajskich. Warownia udorska była wznoszona prawdopodobnie w XIV wieku na miejscu grodziska z okresu kultury łużyckiej, ale z bliżej nieznanych powodów nigdy nie została ukończona¹. W dolinie Wodącej koło Strzegowej w XIII-XIV wieku funkcjonował system obronny, który zdaniem historyków odegrał istotną rolę w czasie walk o tron krakowski, jakie Władysław Łokietek prowadził z królem Czech, Wacławem II. Być może w skład tego systemu wchodziły pierwsze fortyfikacje zamku Pilcza w Smoleniu, który w XIV i XV wieku pod rządami kolejnych właścicieli dóbr pilickich (Toporczyków, Pileckich i Padniewskich) rozrósł się do rozmiarów dużego założenia obronnego, obejmującego zamek górny i dwa podzamcza. Pozostałości tej warowni, utrwalone i zabezpieczone w trakcie prac archeologicznych i rewitalizacyjnych z lat 2012-2015, należą obecnie do największych atrakcji turystycznych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W skład wspomnianego systemu umocnień w dolinie Wodącej wchodziły także fortyfikacje na Skałach Zegarowych (prawdopodobnie nieukończone) i na skale Biśnik oraz silny, wieloczłonowy gród na Grodzisku Pańskim, znakomicie wykorzystujący naturalne walory obronne skalnego labiryntu na szczycie wzniesienia². Rodowód średniowieczny posiadają także usytuowane na zalesionym wzgórzu ruiny zamku w Bydlinie, wzniesionego prawdopodobnie w wieku XIV, a później, już w czasach nowożytnych, zmienionego na kościół³.

Z wieku XIX pochodzą położone w lasach na południe od Olkusza relikty tak zwanych kordonów, czyli rosyjskich posterunków granicznych, rozmieszczonych na dawnej granicy zaboru rosyjskiego i austriackiego. Jak pisze Jacek Majcherkiewicz, posterunki te były wznoszone według podobnego wzoru. W środku były pomieszczenia sypialne, kuchenne, gospodarcze. Obok znajdowała się studnia i wznosiła drewniana wieża obserwacyjna. Obsadę posterunków tworzyli Kozacy, którzy kontrolując granicę, wychodzili dwójkami z każdego kordonu i szli naprzeciw siebie na spotkanie, potem wracali z powrotem⁴. Na opisywanym terenie posterunki graniczne znajdowały się na obecnym uroczysku Ćwięk, na Złamanej koło Żurady (nazwa tego miejsca wzięła się od charakterystycznego załamania granicy) oraz w lesie Kochman koło Gorenic. Do naszych czasów zachowały się wyraźne, regularne zarysy ziemne dawnych placówek, które najlepiej jest zwiedzać poza okresem wegetacyjnym, kiedy nie zasłania ich bujna roślinność. Zwiedzanie ułatwia wyposażony w tablice informacyjne Szlak Kordonów Granicznych.

Pamiątką po bitwie jurajskiej, w której wojska austro-węgierskie i niemieckie starły się z Rosjanami na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w początkowej fazie pierwszej wojny światowej (listopad 1914 roku), są gęste linie okopów i umocnień ziemnych. Dziś można je odnaleźć między innymi w okolicach Złożeńca i Smolenia. Sieć doskonale zachowanych okopów strzeleckich pokrywa lasy Ruskich Gór, w których walczył składający się w większości z Polaków, austriacki 57 Pułku Piechoty (tzw. tarnowski). Na stokach wzniesienia Święty Krzyż w Bydlinie zachowały się okopy wykopane przez polskich żołnierzy z 4 i 6 batalionu 1 Pułku Piechoty Legionów, którzy 18 listopada 1914 roku stoczyli z Rosjanami potyczkę, znaną w historii pod nazwą bitwy pod Krzywopłotami⁵.

Z czasów drugiej wojny światowej pochodzą fragmenty niemieckich umocnień na linii obrony Stellung A2 oraz Stellung B1. Wznoszone od lata 1944 do stycznia 1945 roku na terenie całej okupowanej Polski fortyfikacje miały zatrzymać lub opóźnić nadciągającą ze wschodu ofensywę radziecką. Do ich budowy w szerokim zakresie wykorzystywano przymusową pracę ludności cywilnej, dla której tworzono specjalne obozy pracy. Umocnienia nigdy nie zostały ukończone w całości i nie odegrały założonej przez Niemców roli militarnej. Do dzisiaj zachowały się ich liczne pozostałości, wśród których znajdują się okopy i rowy przeciwczołgowe (m.in. Las Jagielnik koło Żarnowca), umocnione punkty oporu z tak zwanymi tobrukami, czyli betonowymi schronami typu Ringstand 58c (okolice Chrząstowic); proste, jednoosobowe kochbunkry (mi.in. Las Michałowski) oraz budowane wzdłuż podziemnych linii telefonicznych komory kablowe (m.in. okolice Kosmolowa, Podlesia)⁶.

Na opisywanym terenie, szczególnie w jego wschodniej części, niemal w każdym większym kompleksie leśnym odnajdziemy pozostałości obiektów militarnych z czasów pierwszej lub drugiej wojny światowych. Jeśli nie będzie to kochbunkier lub komora kablowa, to przynajmniej fragment dobrze zachowanych okopów. Szukając samodzielnie tych ostatnich, warto skorzystać z pomocy numerycznego modelu terenu, na którym sieć dawnych umocnień wyróżnia się w gmatwaninie linii pochodzenia naturalnego swoim niezwykle regularnym zarysem⁷.

Obiektami wojskowymi o najmłodszym rodowodzie są pozostałości po dwóch jednostkach wojskowych, które istniały w drugiej połowie XX wieku w Bukownie i Hutkach. W Bukownie w latach 1962-1989 stacjonował 16 Dywizjon 1 Brygady Rakietowej Obrony Powietrznej Kraju. W głębi lasu, w dawnej strefie ogniowej dywizjonu zachowały się między innymi obwałowania ziemne wyrzutni rakiet, pozostałości wiat dla samochodów transportowo-załadowczych (STZ), stanowisko kolumny antenowej oraz fragmenty ogrodzenia z fundamentami wieży wartowniczej. W dawnych koszarach mieści się obecnie (2016) Dom Seniora Leśna Polana. Z jednostką w Bukownie związana była jednostka w pobliskich Hutkach, gdzie stacjonował 20 Dywizjon Techniczny 1 Brygady Rakietowej. W Hutkach odbywała się tak zwana elaboracja, czyli przygotowanie rakiet, obejmujące ich rozpakowanie z opakowań fabrycznych, montaż, sprawdzenie systemów oraz uzbrojenie i napełnienie silników paliwem. Gotowe do użycia rakiety (były to przede wszystkim radzieckie systemy przeciwlotnicze S-75 Dźwina) przewożono na stanowiska ogniowe w dywizjonie rakietowym w Bukownie. Z dawnej infrastruktury jednostki w Hutkach zachowały się między innymi schrony obrony przeciwlotniczej oraz fragmenty stanowisk, na których wykonywano poszczególne czynności związane z elaboracją⁸. Na terenie dawnych koszar działa Kamiliańskie Centrum Opiekuńczo-Lecznicze.

---