Nadleśnictwo Olkusz, osadnictwo

Przegląd leśnych zabytków, pamiątek historycznych i miejsc związanych z przeszłością zaczynamy od Nadleśnictwa Olkusz, obejmującego swoim zasięgiem lasy środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, położone w większości na terenie powiatu olkuskiego (woj. małopolskie) oraz częściowo w powiecie zawierciańskim (woj. śląskie)¹. Na mapie oraz w katalogu umieściliśmy na początek blisko 30 miejsc związanych z osadnictwem, które rozwijało się na tym terenie od zamierzchłej prehistorii aż do czasów współczesnych. Są tutaj między innymi stanowiska archeologiczne z okresu paleolitu, leśne osady służbowe o rodowodzie sięgającym często pierwszej połowy XIX wieku oraz nieistniejące już miejscowości, zamieszkane niekiedy przez ludzi jeszcze w drugiej połowie wieku XX (na fotografii – fragment schodów będący jedyną pozostałością po dawnej osadzie służbowej w Sienicznie).

Wśród miejsc związanych z najstarszym osadnictwem wyróżnia się Jaskinia na Biśniku w Dolinie Wodącej, która po serii odkryć naukowych z przełomu XX i XXI wieku uważana jest za najcenniejsze stanowisko archeologiczne z epoki paleolitu na terenie Polski i jedno z cenniejszych tego rodzaju stanowisk w Europie². Ślady osadnictwa paleolitycznego odnalezione zostały także na leżących nieopodal Skałach Zegarowych – w Jaskini Zegar oraz w Schronisku nad Jaskinią Zegar³. Warto w tym miejscu dodać, że znaczna ilość potencjalnie cennego materiału archeologicznego przepadła bezpowrotnie w XIX i na początku XX wieku, kiedy namuliska jaskiń były eksploatowane, a następnie wykorzystywane jako nawóz w rolnictwie. Tylko w niektórych przypadkach udało się przy okazji takiej eksploatacji zabezpieczyć i przebadać naukowo część materiału tak, jak miało to miejsce w Jaskini Gorenickiej, gdzie w wydobytym namulisku odnalezione zostały liczne kości ludzkie i zwierzęce oraz fragmenty ceramiki i narzędzi⁴.

Miejscami związanymi w sposób szczególny z przeszłością lasów są osady służbowe. Najstarsze z nich z nich występują na mapach z pierwszej połowy XIX wieku, przede wszystkim na nieocenionej Mapie Kwatermistrzostwa, która z dużą precyzją prezentuje lokalizację gajówek i leśniczówek znajdujących się między innymi w lasach majątku Pilica oraz Klucze⁵. Z tamtego czasu pochodzą też wyrywkowe wzmianki o rezydujących w takich osadach pracownikach administracji leśnej. Dzięki tym źródłom dowiadujemy się między innymi, że w Rabsztynie w 1834 roku leśnym, czyli zwierzchnikiem straży, jednostki organizacyjnej leśnictwa, był August Ueberschaer, któremu podlegał strażnik Józef Filipowski. Dziesięć lat później obowiązki leśnego pełnił tam Ignacy Kulczycki, a strażnikiem był Marcin Żukowski⁶.

Przed wybuchem drugiej wojny światowej większość lasów dzisiejszego Nadleśnictwa Olkusz znajdowała się w rękach prywatnych. Na północy były to przede wszystkim lasy majątku pilickiego rodziny Arkuszewskich, podzielone na pięć tak zwanych obchodów, z których każdy posiadał własną osadę służbową (Czarny Las, Gulzów, Smoleń, Strzegowa i Ruska). Swoje osady miały także lasy majątku Udórz i Poręba Dzierżna. W należącym do rodzin Mauve i Dietlów majątku Klucze osady służbowe znajdowały się między innymi w pobliżu kopalni limonitu i pirytu pod Rudnicą oraz pomiędzy Jaroszowcem i Golczowicami (osada Gliny). Odrębną administrację posiadały też położone w południowej części dzisiejszego Nadleśnictwa lasy miejskie Olkusza, lasy Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego Saturn z Czeladzi, Towarzystwa Franko-Sosnowieckiego i oczywiście lasy międzywojennego Nadleśnictwa Olkusz⁷.

W czasie drugiej wojny światowej niektóre osady służbowe dzięki swojej specyficznej lokalizacji służyły jako kryjówki oraz bazy zaopatrzenia dla partyzantów. W lipcu 1944 roku w należącej do majątku udorskiego gajówce Wymysłów (lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie) leczył rany plutonowy Eugeniusz Schielberg pseud. Dietrich, żołnierz oddziału AK Parasol, postrzelony przez Niemców koło Poręby Dzierżnej w czasie odwrotu z Krakowa po nieudanym zamachu na SS-Obergruppenführera Wilhelma Koppe⁸. Także w roku 1944 przy gajówce Psiarskie koło Złożeńca przez kilka miesięcy istniał doskonale zorganizowany i świetnie zamaskowany obóz oddziału AK Surowiec por. Gerarda Woźnicy pseud. Hardy⁹.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej większość lasów będących dotąd własnością prywatną lub miejską została znacjonalizowana i przejęta przez Nadleśnictwo Olkusz i Nadleśnictwo Żarnowiec. Razem z lasami przejęte zostały wszystkie nieruchomości związane z gospodarką leśną. Proces ten trwał od kwietnia do listopada 1945 roku i w przypadku każdego przejęcia kończył się spisaniem odpowiedniego protokołu. Przechowywane w prywatnym archiwum kopie tych protokołów udostępnił na potrzeby projektu Kultura w lesie wieloletni pracownik Nadleśnictwa Olkusz, pan Mieczysław Jarosz. Wymienione dokumenty oprócz informacji na temat ówczesnej kondycji lasów zawierają także opisy przejmowanych nieruchomości, w tym osad służbowych wraz z wykazami obsady personalnej według stanu na rok 1945. Wszystkie te informacje zostały wykorzystane w opisie poszczególnych obiektów umieszczonych na naszej stronie.

 Po 1945 roku losy dawnych osad służbowych potoczyły się różnie. Tylko nieliczne przetrwały do naszych czasów i pełnią dalej swoje funkcje jako siedziby leśnictw (Gorenice). Niektóre zostały przejęte w użytkowanie przez koła łowieckie (Olewin, Rabsztyn), inne znalazły się w rękach prywatnych (Witeradów, Złożeniec Czarny Las, Bukowno-Podlesie, Żurada). Wiele gajówek i leśniczówek zostało opuszczonych i rozebranych, a o ich istnieniu świadczą dziś jedynie niewyraźne ślady ziemne i zarysy fundamentów (Sieniczno, Ruska i Psiarskie koło Złożeńca, Wymysłów koło Udorza, Rudnica i Gliny koło Jaroszowca i inne).

Na opisywanym obszarze znajdują się także pozostałości po trzech nieistniejących już miejscowościach. Każda z nich przestała istnieć z innego powodu. Leśna osada na Ćwięku koło Żurady była podobno zamieszkana jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku, po czym jej mieszkańcy przeprowadzili się do Płok¹⁰. Położona w Lasach Błędowskich osada Biała w czasie drugiej wojny światowej padła ofiarą niemieckiej pacyfikacji w odwecie za pomoc, jakiej mieszkańcy udzielili partyzantom¹¹. Leżąca na południe od Bolesławia miejscowość Stary Ujków, wieś z rodowodem sięgającym XVI wieku, została opuszczona w drugiej połowie XX wieku na skutek szkód górniczych zagrażających budynkom i ludziom¹². Na miejscu każdej z tych osad można jeszcze odnaleźć ślady ludzkiego bytowania – ruiny i fundamenty domów, zarysy ziemne budynków gospodarczych, zapadnięte piwnice, nieużywane studnie, fragmenty zdziczałych sadów i przydrożne krzyże. Zapraszamy do poznawania tych miejsc!

---

Przypisy: